Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir.
Bundan hareketle, yüklemin adsoylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatı aranmaz.
Çatı kavramı, sorularda karşımıza çoğu kez özne – yüklem ilişkisi ve nesne – yüklem ilişkisi olarak çıkar.
A) ÖZNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ (ÖZNESİNE GÖRE ÇATILAR):
1 – Etken Eylem: Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir. Yükleme “kim?” sorusu sorulduğunda yanıt alınarak gerçek özne bulunur.
Odasını güzelce temizledi. (Kim?: “O” → Gizli özne) (Gizli özne de gerçek öznedir.)
Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor.
2 – Edilgen Eylem: Fiile getirilen “- (i)l, - (i)n” yapım eklerinden biriyle türetilen eylemlerdir. Edilgen yüklemli cümlelerde gerçek özne yoktur. Cümlede bulunan belirtisiz nesne (eylemden etkilenen varlık) “sözde özne” görevinde kullanılır.
Odası (sözde özne) güzelce temizle – n – di.
(“Kim tarafından temizlendi?” Sorusunun yanıtı belli değildir. Dolayısıyla işi yapan kişi; yani özne bulunamaz. Bunun üzerine “Ne temizlendi?” sorusu sorulur. Alınan yanıt olan “odası” sözcüğü “sözde özne” olur.)
O, her zaman çok sev – il – ir.
Hemen bu akşam çöpler topla – n – acak.
3 – Dönüşlü Eylem: Fiile getirilen “- (i)l, - (i)n” yapım eklerinden biriyle türetilen eylemlerdir. Gerçek öznesi vardır. Özne, hem işi yapan hem de işten etkilenen varlık konumundadır.
· Küçük kız, kapının arkasına sakla – n – dı.
· Evraklar, arkadaki dolaba sakla – n – dı.
· Uzun yürüyünce çok yor – ul – muş. (Gizli özne: o)
4 – İşteş Eylem: En az iki özne tarafından birlikte ya da karşılıklı gerçekleştirilen eylemlerdir. “-ş” yapım ekiyle türetilirler.
· İki araba büyük bir hızla çarp – ış – tı. (karşılıklı)
· Çocuklar okul bahçesinde koş – uş –uyorlar. (birlikte)
B) NESNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ (NESNESİNE GÖRE ÇATILAR):
1 – Geçişli Eylem: Bir nesneyi etkileyebilen eylemlerdir. “Neyi, kimi?” sorularına yanıt verirler.
· Daha fazla ev yapabilmek için ormanları(nesne) yaktılar. (neyi?: ormanları)
· Görmek, göndermek, yazmak, okumak.....
NOT: CÜMLEDE NESNE OLMASA DA EYLEM GEÇİŞLİ OLABİLİR.
· Gerçekten çok seviyorum. (neyi?: Ayşe’yi, kitapları, hayvanları vb.......)
2 – Geçişsiz Eylem: Bir nesneyi etkileyemeyen eylemlerdir. “Neyi, kimi?” sorularına yanıt vermezler.
· Dün sabah 4 km. yürümüşler. (neyi?: yanıt yok.)
· Oturmak, bakmak, uyumak...
3 – Oldurgan Eylem: Geçişsiz eylemler “-r, -t, -dır” yapım eklerinden biri getirilerek geçişli yapılır. Bu şekilde geçişli yapılan eylemlere “oldurgan eylem” denir.
Öl – dür - → oldurgan eylem / yürü - t -
↓ ↓
g.siz oldurgan
4 – Ettirgen Eylem: Zaten geçişli olan bir eyleme “-r, -t, -dır” yapım eklerinden biri getirilerek eylemin geçişlilik derecesi arttırılır. Eylemi genelde başkasına yaptırıldığı anlamı vardır.
Yaz - dır - → ettirgen eylem / sula - t -
↓ ↓ ↓ ↓
g.li ettirgen
UYGULAMALAR
· Aşağıdaki cümleleri özne – yüklem ve nesne – yüklem ilişkisine göre inceleyelim:
· Benden bir bardak su istedi.(öznesine göre etken <çünkü gerçek özne var>; nesnesine göre geçişli <çünkü neyi sorusuna yanıt veriyor.>)
· Çocuk, öğretmenine seve seve yardım ediyormuş.(öznesine göre etken; nesnesine göre geçişsiz <çünkü neyi sorusuna yanıt vermiyor.>)
· Gösteride bir bildiri(sözde özne) okundu.(öznesine göre edilgen <çünkü gerçek özne yok>; nesnesine göre geçişli <çünkü sözde özne olabilen bir nesne var.>)
· Genç kızlar(özne) parti için güzelce süslenirler.(öznesine göre dönüşlü; işi yapan da işten etkilenen de "genç kızlar" dır.)
· Kuşlar(özne) gürültüyü duyunca kaçıştılar.(öznesine göre işteş; nesnesine göre geçişsiz )
· Oğluna bir gazete aldırdı.(öznesine göre etken; nesnesine göre ettirgen )
· Bebeği erkenden uyutacağız.(öznesine göre etken; nesnesine göre oldurgan)
