Lise dil ve edebiyat derslerinin önemli bölümlerinden biri, herhangi bir yapıtın dil ve anlatım özelliklerinin incelenmesidir. Bu, aslında çok kapsamlı bir konu olmakla beraber, ben basite indirgeyerek metinler üzerinden anlatmaya çalışacağım. Öncelikle Bir metnin dil ve anlatım özelliklerini incelerken hangi noktalara dikkat etmemiz gerektiğine bakalım. Aslında bunlar birer ipucu:
1) Öncelikle parçanın anlatım biçimini belirlemek
2) Varsa kullanılan düşünceyi geliştirme yollarını tespit etmek
3) Anlatımın niteliklerine göre incelemek: Kolay okunuyorsa akıcıdır, gereksiz sözcük yoksa durudur, yabancı sözcük çok kullanılmamışsa ve süslü/sanatlı değilse yalındır, kolay anlaşılıyorsa açıktır vb.
4) Son olarak da parçanın kendine özgü niteliklerine bakmak: Sıfatların bol kullanılması, soru cümlelerinin, devrik cümlelerin çok kullanılması, benzetmelerden, kişileştirmelerden yararlanılması vb.
DİL VE ANLATIM İNCELEMESİ ÖRNEĞİ
BAHAR GETİRDİM SANA - CAN DÜNDAR
“Neyi arıyorsan sen, O’sundur” der Mevlana.. Zulmün peşindeysen zalimsin, aşkı arıyorsan aşık.... Elinden tuttuğumuz her sevgili, bizi sürükleyip, kendi iç dünyamızın derinliklerinde bir keşif gezisine çıkarır. Her ilişki, benliğimizde bir kazıdır aslında, her sevda ruhumuzun bir başka yüzü... Her aşkta kendimizi ararız, o yüzden bulduklarımız benzerimizdir.
Resimlerini yan yana koyun sevdiklerinizin ve dikkatle bakın yüzlerine, onların suretlerinden kendi yüzünüz bakacaktır size... Aşk denilen kaleydoskobun buzlu camına gözünüzü dayadığınızda, binbir cam rengarenk ışıklar saçarak döndüğünde, her seferinde bambaşka şekiller ördüğünü görürsünüz. Her camda, farklı bir renginiz vardır; her şekilde sizden bir parça...
Aşklarınız hülasanızdır. Sevdiginiz her adam, beğendiğiniz her kadın farklı ruh hallerinizi ele verir; arada bir çevirdiniz mi kaleydoskobu, cam paralar yer değiştirip yeni şekiller alır; hepsi siz... Sevgilinizin gözlerindeki dolunay, sizdeki ışığın yansımasıdır aslında; dilindeki sizin ilhamınız, tenindeki sizin yansımanızdır.
Yoksa halâ bir sevdiğiniz, o henüz kendinizi bulamadığınızdandır... Aşk, narsizmdir. Sevda, çevrildikçe içinizin farklı ışıklarını yakan eğlenceli bir kaleydoskop gibi başımızı döndürüyor.
Ve biz, hep baharı takip ederek dünyayı gezen bir gezgin gibi içimizdeki eski baharları arıyoruz. Narcissusu’u bilirsiniz; Öyle heybetli ve güzelmiş ki, bakmaya dayanazmazmış kendine... Gün boyu ayna karşısına geçip kara gözlerini, incecik burnunu, dar kalçalarını, kıvırcık saçlarını seyredermiş hayran hayran... Bir gün ırmak kenarında gezinirken, sudaki yansımasına ilişmiş gözü. Uzanıp, iyice bakmak istemiş. Tam gördüğünde kendisini, dengesini kaybedip düşüvermiş ırmağa, kapılıp gitmiş suya... Yeryüzünün en güzel insanının öldüğünü duyan Tanrı, unutulmaması için O’nu her bahar açan gözel kokulu bir çiçeğe dönüştürmüş, Narcissus, nergis olmuş.
Kıssadan hisse, benden size tavsiye, taze bir nergis verin bugün sevgilinize... Sonra da, nerede baharsa mevsim, rotasını oraya çevirip içinizdeki eski baharlara koşan bir gezgin gibi “Bahar getirdim sana” deyin.
Baharın elinizde olduğunu unutmadan.. Gözlerindeki ırmağa baktığınızda kendinizi göreceksiniz; dikkat edin de hayran olup düşmeyin... Düşüp bahar kokulu bir çiçeğe dönüşmeyin...
METNİN DİL VE ANLATIM ÖZELLİKLERİ
1) Tartışmacı anlatım biçimi kullanılmıştır. Çünkü yazar kendi görüşlerini öznel bir biçimde aktarmış, kanıtlamaya çalışmıştır.
2) Coşku ve heyecana bağlı yani lirik anlatım ön plandadır. Çünkü aşk duygusundan söz edilmektedir.
3) Pek çok cümlede emredici anlatım kullanılmıştır: "Resimlerini yan yana koyun sevdiklerinizin ve dikkatle bakın yüzlerine, onların suretlerinden kendi yüzünüz bakacaktır size... "
4) Tanımlamadan yararlanılmıştır: "Sevgilinizin gözlerindeki dolunay, sizdeki ışığın yansımasıdır aslında; dilindeki sizin ilhamınız, tenindeki sizin yansımanızdır."
5) Mevlana tanık gösterilmiştir: “Neyi arıyorsan sen, O’sundur” der Mevlana.. "
6) Narcissusu örnek verilmiştir.
7) Doğa unsurlarından yararlanılmıştır:bahar, ırmak...
8) Şiirsel bir anlatımı vardır.
9) Devrik cümlelerle anlatım zenginleştirilmiştir: "Her ilişki, benliğimizde bir kazıdır aslında, her sevda ruhumuzun bir başka yüzü... "
10) Yalın, duru, açık, akıcı bir anlatımı vardır.
